|
. 1920-30 еллар татар әдәбияты тарихы
Яруллина Р.А.
А ң л а т м а я з у ы
ТДГИныћ тарих, татар филологиясе џђм кљнчыгыш теллђре факультетында 1920–1930 еллар татар ђдђбияты тарихын љйрђнњ – тљп уку курсларыныћ берсе. Лекциялђр, гамђли дђреслђр барышында студент чор њзенчђлеген, билгеле бер чор контекстында ђдђбиятныћ њсеш баскычларын џђм язучылар иќатын тирђнтен њзлђштерергђ тиеш. Курс теоретик џђм практик дђреслђргђ, студентныћ њзлегеннђн љйрђнњ џђм фђнни-тикшеренњ гамђллђренђ нигезлђнђ. Программада студентларга тђкъдим ителђ торган матур ђдђбият џђм фђнни-тђнкыйди хезмђтлђр исемлеге дђ бирелде.
Тљзелеше ягыннан ул књзђтњ характерындагы џђм монографик тљстђге темаларга бњленде. Ђдђби хђрђкђткђ књзђтњ ясаганда билгеле бер тљрнећ њсеш этаплары, тематик, жанр яки стиль њзенчђлеклђре, традициялђр уртаклыгы яки яћалыгы аћлатыла. Шулай ук ђдђбият њсешенђ йогынты ясаган иќтимагый-тарихи џђм мђдђни факторлар да бђян ителђ. Монографик планда язучылар иќатын тљрле яклап љйрђнњгђ џђм иќатларыныћ њзенчђлеген тирђнрђк ачуга басым ясала.
Программаны тљзњ барышында автор 1920–1930 еллар татар ђдђбияты тарихын љйрђнгђн галимнђр Х.Госман, Н.Юзиев, Т.Галиуллин, Ф.Мусин, А.Ђхмђдуллин, Н.Ханзафаров џђм башкаларныћ фђнни хезмђтлђреннђн, А.Яхин џђм Ф.Галимуллин тарафыннан тљзелгђн программалардан иќади файдаланды.
К е р е ш
Татар ђдђбиятыныћ њткђн дђверлђрдђге тарихына књзђтњ. Чорлар арасында бђйлђнеш. Традиция џђм новаторлык.
Тарихи вакыйгалар. Февраль революциясе, аныћ милли-азатлык хђрђкђте кљчђюгђ китерње. Мљселман съездлары, аларныћ максаты. 1917 елгы Октябрь революциясе. Иќтимагый-сђяси тормыштагы њзгђрешлђр. Гражданнар сугышыныћ ил џђм халык тормышына китергђн афђте. Марксизм тђгълиматыныћ тљп идеологиягђ ђверелње.
1917 елгы революция џђм татар ђдђбияты.
Тарихи-ђдђби процессны чорларга бњлњ. Период чиклђре тирђсендђ бђхђслђр. 1917-1921 (гражданнар сугышы); 1922-1929 (аякка бастыру чоры); 1930-1937 (реконструкция чоры), 1937-1941 (сугыш алды чоры).
Ђдђбият љлкђсендђ партия џђм дђњлђт сђясђте. Ђдђбиятка партия идеологлары В.И.Ленин, Н.Бухарин, Л.Д.Троцкий, џђм башкаларныћ њз билгелђмђлђре. “Татар ђдђбияты” тљшенчђсенећ “пролетар ђдђбияты”, “совет ђдђбияты” тљшенчђсенђ алышыныуы. Цензура џђм репрессиялђр. Татар ђдиплђренећ џђм ќђмђгать эшлеклелђренећ совет Россиясеннђн куылуы.
1920 еллардагы ђдђби тљркемнђр. РАПП џђм ТАПП оешу. Г.Ибраџимов, Г.Сђгъди, Г.Гали, Г.Толымбай, Ф.Сђйфи-Казанлы џ.б. Ђдђбиятта “буржуаз тенденциялђр” белђн кљрђш.
20–30 еллар ђдђбиятын љйрђнњнећ торышы. 20 еллар ђдђби тђнкыйтендђ вульгар социологизм карашларыныћ љстенлек алуы. Кайбер язучылар мирасын бђялђњдђ берьяклылык. Бњгенге мљнђсђбђт, яћа карашлар џђм хезмђтлђр.
P P P
Гражданнар сугышы чоры ђдђбияты
Татар язучыларыныћ Октябрь революциясенђ мљнђсђбђте: берђњлђрнећ инкыйлабны берсњзсез яклавы, аћа хезмђткђ књчње; икенчелђренећ ике аралыкта бђргђлђнње, хакыйкатьне таба алмавы; љченчелђренећ большевиклар идеологиясен кабул итђ алмыйча мљџаќирлеккђ китње. Инкыйлабтан соћ ђдђбиятныћ идеологиягђ буйсындырылуы. Поэзия џђм драматургиянећ алга чыгуы.
Поэзиянећ яћа эчтђлек алуы. Революцион чынбарлыкны књтђренке хис-тойгы аша ќырлау. Таћ, кљн, кояш символларын њзђккђ кую. Њткђн белђн бњгенгене гђњдђлђндерњдђ антитеза алымын куллану.
Жанрлар системасы: публицистик-агитацион, сатирик-комик шигырьлђр алга чыгу; мђхђббђт ќырларына, идиллик поэзиягђ њсњ љчен мљмкинлеклђр чиклђнњ.
Революцион кљрђшкђ тљрле буын шагыйрьлђренећ мљнђсђбђте тљрлечђ булуы:
K М.Гафури, Ф.Бурнаш, С.Кудаш, Ђ.Сђгыйдилђр шигъриятендђ матур килђчђккђ ышану, кан коюга, кљрђшкђ чакыру идеясенећ кљчле чагылыш табуы. М.Гафуриныћ “Кызыл байрак”, С.Сњнчђлђйнећ “Ихтилал шигырьлђре” исемле ќыентыклары басылу. М.Гафуриныћ “Хљррият иртђсе”, “Азатлык хљрмђтенђ”, “Курыкмагыз” шигырьлђрендђ шатлык, кљрђшче каџарман белђн горурлану џђм дошманнан њч алу хислђренећ калку гђњдђлђнње. “Изге юлда” (1918) шигырендђ романтик уйланулар, традицион алымнарга яћа эчтђлек салу. Ф.Бурнашныћ гражданнар сугышы елларында совет яклы газета-журналлар оештыруы, революцион эшлђр башкаруы. Иќатына хас революцион романтизм. “Чђчђктђн џђйкђл” (1919), “Ак каен”, “Ђќђл” поэмаларына салынган яћа эчтђлек. Революцион идеялђрне яклауда кулланылган шартлы сурђтлелек, символлар. Иќатында дини мотивларныћ дђвам иттерелње.
K Яшь буын шагыйрьлђр Ш.Фидаи, И.Йосфый, В.Ќђлал, Д.Гобђйдилђрнећ кан коюны хуплаган, гомуми характердагы иќатлары.
Ш.Бабич (1895-1919) иќаты. Революциягђ татар кешесенећ мљнђсђбђтен књрсђтњ њрнђге буларак “Шђмсия кисђге”, “Хљррият бњлђге” шигырьлђре. Татар язмышын шартлы-символик формада чагылдырган “Утрау” мђсђле. Татар џђм башкорт миллђтлђре хакында сњз алып баручы “Ике аккош” мђсђле. Сугыш фаќигасен ачып бирњче, њзенчђлекле образлар кулланып язылган “Кан шђњлђлђре”, “Сугыш” шигырлђре. Халык ќырларына охшатып стильлђштерелгђн “Курайкайга”, “Башкордостан” ђсђрлђре.
K Љлкђн буын сњз осталарыныћ инкыйлаби борылышка катлаулы мљнђсђбђте, иќатларыныћ сњлпђнђюе. “Куанды ил…” шигырендђ Дђрдемђнднећ революцияне “шайтан тљкереге” белђн символлаштыруы, њзен њткђн гасыр кешесе итеп тасвирлавы.
С.Рђмиевнећ (1880-1926) революцияне хуплап каршы алуы, аћа зур љметлђр баглавы. Њзенећ кљрђштђ узган язмышына џђм иќатына гомуми бђя кебек программ шигыре – “Сњзем џђм њзем”.
Н.Думавиныћ (1883-1933) њз тормышына, XX нче йљз башында милли хђрђкђттђ катнашкан татар зыялыларыныћ књбесе љчен уртак язмышына бђя бирњче “Тђрќемђи хђл урынында” язмасы.
С.Сњнчђлђйнећ (1880 – 1941) 1919 елда большевиклар партиясенђ керње. Яћа сђясђткђ ышанычын белдергђн “Ихтилал шигырьлђре” (1918), “Революцион шигырьлђр” (1920) исемле ќыентыклары басылуы. “Интернационал”ны тђрќемђ итње. Соћрак, хаксызлыктан књћеле сынып, иќатыныћ сњрелње.
XX йљз башы ђдђбияты џђм 1917 елдан соћгы сњз сђнгате арасында сђнгатьле фикерлђњдђ уртаклык џђм аерма.
K Ђдђби мирас. Беренче китап. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1991. – Б. 74-101.
K Бабич Ш. Зђћгђр ќырлар: Шигырьлђр. – Казан: Татар. китап нђшр., 1990.
K Галиуллин Т. Егерменче елларда татар шигърияте. // Мирас. – 1997. – №5. – Б.5 – 27.
K Госман Г. Бљек Октябрь революциясе џђм гражданнар сугышы чорында татар поэзиясе. – Казан: КДУ нђшр., 1960.
K Гайнетдин М. Татарская литература зыбких времен (1917 – 1929 гг.). – Казань: Татар. книжн. изд-во, 2001.
K Думави Н. Тормыш сђхифђлђре. – Казан: Татар. китап нђшр., 1985.
K Мусабекова Р. Сагит Сунчелей: судьба и творчество. – Казань: ООО изд-во “Ућыш”. – 2001. – С. 157
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап нђшр., 1989. – Б.28 – 50.
P P P
Драматургия
Тарихи-революцион драмаларныћ алга чыгуы. Алардагы конфликт џђм герой тудырудагы бертљрлелек. Сюжет корылышындагы схемачылык.
Ш.Усмановныћ “Канлы кљннђрдђ” (1919) драмасында Г.Колђхмђтов традициялђренећ дђвам ителње. Кешенећ рухи њсеше проблемасыныћ революцион вакыйгалар яссылыгында яктыртылуы. Драма конфликтыныћ идеялђр бђрелешенђ корылуы. Туганлык хисенећ дошманлык хисеннђн љстен чыгуы. Ђсђрнећ сђнгатьчђ эшлђнешендђге ќитешсезлеклђр.
“Яћа кешелђр” (1920) пьесасында Г.Ибраџимовныћ инкыйлаб тарафдарларын яћа кеше дип атавы, аларга хас сыйфатлар. Драмадагы тљп џђм ярдђмче конфликтлар. Шђфкатьлелек хисенећ нђфрђт, њч алу хисен ќићеп чыгуы. Ђдипнећ большевиклар идеологиясен рђхимлелек эчтђлеге белђн баетуы.
Ф.Сђйфи-Казанлыныћ “Дошманнар” (1921) драмасында сыйнфый каршылык, аныћ сђбђплђре. Геройлар тудыруда сыйнфый ноктадан чыгып эш итњ. Вакыйгалар њстерелешенећ заман идеологиясенђ бђйле булуы. Туганлык хисенећ сыйнфыйлык хисеннђн љстен торуы.
Мђхђббђт темасына багышлаган пьесаларда традициялђрећ дђвам иттерелње. Мђхђббђт коллизиясенећ социаль тигезсезлекне тђнкыйтьлђњгђ хезмђт итње.
М.Фђйзинећ “Урал суы буенда” (1917), “Асыльяр” (1918 – 1920) романтик мелодрамаларында саф мђхђббђт хисенећ сыйнфый киртђлђрне атлап чыгуы. “Ак калфак” (1922) драмасында фаќигале мђхђббђт тарихыныћ куе романтик буяулар белђн тасвирлануы.
Ф.Бурнашныћ “Таџир-Зљџрђ” (1917) трагедиясенећ традицион сюжетка корылуы. Таџир образына салынган яћа эчтђлек.
Комедия тљренећ активлашуы, аныћ яћа тљсмерлђргђ баюы. Њткђн ќђмгыятьнећ сатира объектына ђверелње.
Ф.Бурнашныћ “Яшь йљрђклђр” (1917) комедиясендђ халыкчан юмор, романтик књтђренкелек. Мелодраматизм белђн комизмныћ аралашып килње.
К.Тинчуринныћ “Йосыф-Зљлђйха” (1917) џђм “Сђяси сакал” (1918, соћгы исеме “Сакла, шартламасын!”) комедиялђрендђ комик ситуация џђм сатирик типлар тудырудагы осталыгы.
Гражданнар сугышы чоры драматургиясендђ традициялђрнећ дђвам итње, ђдђбиятныћ яћа заман эчтђлеге белђн баетылуы.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап нђшр., 1989. – Б.68 – 82.
K Ханзафаров Н. Татарская комедия. – Казань: Фђн, 1996.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту: Укытучы љчен кулланма. – Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
1920 еллар ђдђбияты
1920 елда татар халкына “кысылган” автономия бирелњ. 1921 елда татар теленећ дђњлђт теле дип игълан ителње. Вакытлы матбугат њсеше. Мђгариф комисариаты каршында Гыйльми њзђк тљзелњ. Дђњлђт театры ачылу. Тљрле ђдђби књмђклеклђр оешу. (“Завод”(1923), “Часовой”, “Октябрь”, (1924), “Сулф” (1924). Футуризм (Г.Кутуй) , имажинизм (К.Нђќми) кебек ђдђби књренешлђр барлыкка килњ.
Рђсми оешмаларныћ язучыларны рђсми рђвештђ љч тљркемгђ аеруы. Октябрь революциясенђ кадђр иќат иткђн классик ђдиплђргђ карата кимсетњле мљнђсђбђт урнашу.
1928 елда ТАПП оешу, аныћ эшчђнлеге. “Атака” журналыныћ иќат йљзе, тљп максат-бурычлары. Ђдђбият тирђсендђге идеологик кљрђшнећ сњз сђнгате њсешенећ табигый барышын тоткарлавы.
Ђдђби тђнкыйть џђм ђдђбият фђне. Иќат методы, љслњп мђсьђлђлђрен аћлатуда чикле карашлар. Татар ђдђбиятыныћ электђн килгђн њзенчђлеклђрен, милли рухны кире кагуныћ тискђре нђтиќђлђре. Тљрки ђдђбиятлар белђн бђйлђнешнећ чиклђнђ бару. Татар ђдђбиятыныћ рус ђдђбиятына, мђдђниятенђ йљз тотарга тиеш булуы.
Ђдђбиятныћ “партия эшенећ состав љлеше” булып ђверелње, социаль заказ њти башлавы. Иќат ирегенећ кысылуы. Чынбарлыкны бозып књрсђтњгђ юл куелу. Ђсђрлђрне сыйнфый ноктадан чыгып бђялђњ кљчђю, сђнгатьлелеккђ талђпнећ кими баруы.
20 еллар ахырында яћалифка књчђргђ мђќбњр булу. Аныћ мђдђни џђм ђдђби тормышка ясаган тискђре нђтиќђлђре. Татар ђдиплђренећ яћалифка књчњ мђсьлђсенђ карата карашлары.
Ђдђбиятныћ зур югалтулар кичерње (Ф.Ђмирхан, С.Рђмиев, Ф.Ђсгать, М.Фђйзи). Сњз сђнгате мђйданына яћа талантлар килње (Х.Туфан, М.Ќђлил, Ф.Кђрим, Г.Кутуй џ.б.).
K Галимуллин Ф. Ђле без туганчы… – Казан: Татар. китап нђшр., 2001. – 320 б.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап нђшр., 1989.
P P P
Поэзия
Илдђ башланган иктисади сђясђт нђтиќђсендђ поэзиядђ хезмђт темасыныћ урын алуы. Эш образыныћ эчтђлеге њзгђрњ. Игенче образын тудыруда традицион сурђтлђр, гомуми сызыклар, риторик стиль. Ђсђрлђрдђ якты килђчђккђ ышанудан туган эшче хезмђтенђ мђдхия укылу, аныћ кљченђ соклану (Н.Исђнбђт, Г.Камал, К.Нђќми, М.Гафури џ.б. авторларныћ шигырьлђре).
20 елларныћ II яртысында Х.Туфанныћ татар поэзиясенђ алып килгђн яћалыгы: “Урал эскизлары” (1926), “Ике чор арасында”, (1927), “Башлана башлады” (1927), “Бибиевлар” поэмаларыныћ тема, композицион џђм тел-стиль њзенчђлеклђре.
Гыйсъянчылык књренеше, тамырларыныћ классик кљнчыгыш ђдђбиятына барып тоташуы. 20 еллар гыйсьянчы героена хас сыйфатлар (Џ.Такташ “Гыйсъян” (1923), “Нђлђт” (192), “Мђћгелек ђкият” (1923), “Такташ њлде”, А.Шамов “Лђгънђтлђр ђйтђм…!” (1923), К.Нђќми “Ике ант” (1922), З.Бђширова “Мића” џ.б. шигырьлђр). Сурђтлелектђ ђдђби-романтик шартлылык, гадђттђн тыш арттырулар, ясалмалылык.
Лирика џђм сђясђт мљнђсђбђте. Х.Туфан, Ђ.Фђйзи, Д.Фђтхи лирикасында кљрђшнећ њрелеп баруы. Ш.Маннурныћ “Сагыну ќыры” (1928), “Соћгы уйлар” шигырьлђренђ вульгар социолизмныћ тупас бђясе.
Романтик сурђтлелек чарасы буларак мифологик символчылык, аныћ яћа эчтђлек белђн баетылуы. Мифологик символлар куллану тирђсендђге бђхђслђр, “яћа шигырь” тарафдарларыныћ тискђре мљнђсђбђте (Џ.Такташ “Газраиллђр” (1916), “Књктђн сљрелгђннђр”(1918), “Ќир уллары трагедиясе” (1923), К.Тинчурин “Зар” (1923), М.Ќђлил “Кабил џђм Џабил” (1923), “Яћа тарихы ђнбия”, М.Гафури “Књк ќырлары” (1923) џ.б.).
1921 елгы ачлык фаќигасе, аныћ сђбђплђре. Ачлык књренешен чагылдыруда шартлылык, символлар, натуралистик буяулар, (М.Гафури “Кеше ашаучылар”, “Ачлык”, Ђ.Сђгыйди “Ачлык кљннђрдђ”, Џ.Такташ “Ќир уллары трагедиясе”).
Иќат методлары, алымнар. Яћа тормышны сурђтлђњдђ реализм, романтизм, модернизм, натурализмныћ аралашып яшђве. Яћа чагыштыру, сынландыру, метафоралар эзлђњ.
Неомодернистик књренешлђр. Имажинизм тарафдары К.Нђќминећ “Таш кала фаќигасе” (1923) поэмасында томанлы чынбарлыктан ерак куе сурђтлђр куллануы. Г.Кутуйныћ футурист шагыйрь В.Маяковский шигырьлђре њрнђгендђ катлаулы формаларга, сынландыруларга мљрђќђгать итње (“Кљннђр йљгергђндђ” (1924) ќыентыгы).
Символизм џђм Џ.Такташныћ романтик шигърияте. “Таћ кызы” (1921), “Урман кызы” (1922), “Зђћгђр књзлђр” (1923), “Кояш књктђ шулай мђћге йљзђр” (1923) шигырьлђре белђн А.Блокныћ “Стихи о Прекрасной даме” шигъри бђйлђме арасында фђлсђфи, ђхлакый, сурђтле чаралар якынлыгы џђм аермасы.
Ђхлак, гаилђ, мђхђббђт темасы турында бђхђслђр. Т.Ченђкђй (“Алимент”), Г.Телђш (“Кљн тђртибе семья турында”) шигырьлђрендђ мђхђббђткђ тупас караш. “Мђхђббђт тђњбђсе” поэмасында Џ.Такташныћ ирекле сљюне инкарь итње, хатын-кызны ана буларак данлавы.
Лиро-эпик поэзиянећ њсеш алуы. Поэма, балладаларда яћа сыйфат њзгђреше барлыкка килњ. М.Гафури, Џ.Такташ џђм Х.Туфанныћ поэма жанрын њстерњгђ керткђн љлеше.
Егерменче елларныћ икенче яртысында М.Ќђлил, Ђ.Фђйзи, Ш.Маннур, Ђ.Исхак, С.Баттал, Ђ.Ерикђй кебек шагыйрьлђр иќатыныћ алга чыгуы. Алар иќатында стиль џђм образ тљрлелеге.
K Госман Х. Егерменче елларда татар поэзиясе. – Казан: КДУ нђшр., 1964.
K Галиуллин Т. Егерменче еллар татар шигърияте. // Мирас. – 1997. – № 5. – Б.5 – 27.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап нђшр., 1989. – 566 б.
K Халит Г. Шагыйрь. Чор. Герой. – Казан: Татар. китап нђшр., 1971. – 184 б.
K Халит Г. Тормыш џђм ирек ќырчысы. – Казан: Татар. китап нђшр., 1980 – ??? б.
K Рђми З. Катлаулы чор џђм шагыйрь язмышы: Ђ.Сђгыйдинећ тууына 100 ел. // Ватаным Татарстан. – 1995. – 25 апрель.
P P P
Џади Такташ
(1901 – 1931)
Шагыйрьнећ тђрќемђи хђле.
Башлангыч чор иќаты (1916 – 1923). Шагыйрьнећ эзлђнњлђре, иќат юнђлешендђге њзгђрешлђр. Ђсђрлђрендђ романтизм, символизм. Иќтимагый тигезсезлекне, сугыш афђтлђрен њзенчђлекле чагылдыруда абстракт дини-мифологик џђм космик образларга мљрђќђгать итње (“Газраиллђр”, “Књктђн сљрелгђннђр”). “Ќир уллары трагедиясе”ндђ, дини легенданы тљп сюжет итеп, шул чор проблемаларын књтђрњдђ модернистик ђдђбият билгелђре. Ђсђрдђ урын џђм ике тљрле вакыт. Кабил, Идея, хђнќђр образларына салынган эчтђлек. Байронныћ “Мистерия” (“Каин”) ђсђре белђн чагыштырма анализ.
Тормыш гаделсезлеге белђн килешмђњче гыйсъянчы герой (“Гыйсъян”, “Њтерелгђн пђйгамбђр”, “Такташ њлде”). Мђхђббђт хислђрен чагылдыруда романтик шартлылык, символлар (“Таћ кызы”, “Урман кызы”, “Зђћгђр књзлђр”). Џ.Такташ иќатына Г.Рђхим бђясе. Бу чор поэзиясенећ поэтик новаторлыгы.
Иќатыныћ икенче чорына (1924–1931) хас тљп њзенчђлеклђре. “Сыркыды авылы”, “Ђйдђ, энем”, “Ай кебек без озак яшђмђбез”, “Ак чђчђклђр”, “Сукин сын”, “А, партия” шигырьлђрендђ объектив џђм субъектив эчтђлек. Чорга бђясен белдерњдђ автор кулланган символлар џђм алымнар.
Џ.Такташныћ поэма жанрындагы тђќрибђлђре. “Алсу” поэмасында яћа чор хатын-кызыныћ идеаль сурђтен, эчке џђм тышкы матурлыгын ачу осталыгы. “Мђхђббђт тђњбђсе” поэмасында яшьлек, мђхђббђт, ана булу хислђренђ дан ќырлавы. Ирекле мђхђббђтне инкарь итње. Ђсђрнећ сђнгатьчђ эшчђнлеге. “Килђчђккђ хатлар” поэмасыныћ њзенчђлекле формасы. Пролетариат идеологиясе џђм кешелђр аћында туган каршылыкныћ чагылышы. Авторныћ матур килђчђккђ ихлас ышануы. Заман тудырган гаделсез књренешлђрне фаш итње. Поэманыћ исеме метафорик яћгыраш алуы.
Џ.Такташ драматургиясендђ заман рухыныћ тасвирлануы. “Камил” драмасында сыйнфыйлык хислђренећ туганлык мљнђсђбђтлђре белђн каршылыкка килње. “Югалган матурлык” ђсђрендђ илдђ хакимлек итњче идеология белђн тормыш дљреслеге арасындагы каршылык. Чор тђнкыйтенећ пьесага хаксыз бђялђмђсе.
Џ.Такташ иќаты џђм вульгар социологизм.
K Ђхмђдуллин А. Яћалык алып килгђн драмалар // Ђхмђдуллин А. Офыклар кићђйгђндђ. – Казан: Татар. китап нђшр., 2002. – Б.54 – 59.
K Бђйрђмова Ф. Њтерелгђн пђйгамбђр // Аргамак. – 1995. – № 10 – 11.
K Галиуллин Т. Егерменче еллар татар шигърияте // Мирас. – 1997. – № 5. – Б.5 – 27.
K Госман Х. Егерменче елларда татар поэзиясе. – Казан: КДУ нђшр., 1964.
K Рђхим Г. Нђлђтлђр шагыйре. // Мирас. – 1996. – № 1 – 2.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. –Казан: Татар. китап нђшр., 1989. – Б.138 – 156.
K Халит Г. Шагыйрь. Чор. Герой. – Казан: Татар. китап нђшр., 1971. – 184 б.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту: Укытучы љчен кулланма. – Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
1920 еллар прозасы
Социалистик реализм иќат методына буйсынмаган ђдђби мирас: Г.Исхакый, Ф.Туктаров, М.Бигиев, Џ.Атласи иќатларыныћ инкарь ителње.
Г.Рђхимнећ “Идел” (1922) повестенда авторныћ њз халкын "канаты сынган акчарлакка" тићлђве. Ђсђрдђ хронотоп бирелеше, фђлсђфи, психологик џђм иќтимагый катламнар, символлар. Иќат методы. Г.Ибраџимовныћ повестьне “черек буржуа рухлы” ђсђр дип атавы.
1921 елгы ачлык фаќигасенећ К.Нђќминећ “Тукран даласы” хикђясендђ, Г.Ибраџимовныћ “Адђмнђр” повестенда тљрле сђнгать чаралары ярдђмендђ тасвирлануы. “Адђмнђр” повестена Ш.Усманов бђялђмђсе.
Ф.Ђмирхан кљндђлеклђрендђ язучыныћ рухи џђм матди кыенлыкта яшђве, ќђмгыятьтђ гаделсезлеклђр башлануыныћ язылуы.
Яћа ќђмгыять кануннарыныћ яшђп килње гореф-гадђтлђргђ, яшђњ тђртиплђренђ карата тискђре тђэсирен сурђтлђгђн “Шђфигулла агай” (1924) повесте. Ђсђрдђ књтђрелгђн проблемалар, фаќигалелек. Ирония џђм гипербола алымнары.
Революция џђм гражданнар сугышы темасы, яћа кеше концепциясе. Ш.Усмановныћ “Ил кызы”, “Краском мђхђббђте” (1923), “Митинг” (1928) хикђялђрендђ кљрђш џђм мђхђббђт роматикасы. Революцион аскетизм књренешлђренећ чагылышы. А.Шамовныћ “Рђњфђ”, “Днепр буенда” ђсђрлђрендђ яћа кешенећ азатлык џђм бђхет љчен кљрђше, ђхлакый мљнђсђбђтлђрнећ чагылышы.
Авылда коллективлашу чоры башлануныћ ђдђбиятка яћа тема џђм геройлар алып килње. Г.Ибраџимовныћ “Тирђн тамырлар” (192.) романында тыныч тормыш шартларындагы сыйнфый кљрђш, геройларныћ соћиаль яктан бђялђнње, яћа тормыш тљзњчелђрнећ љстен чыгуы, партия ќитђкчелђренећ эшчђнлеген тасвирлауга зур урын бирелњ. Романныћ символик исеме. Иќат методы. Жанры.
Г.Толымбайныћ “Нигђ кыр њрдђге булганнар” (1927) хикђясендђ ата-ана џђм бала арасындагы катлаулы мљнђсђбђт аша ќђмгыятьтђге яшђеш проблемаларын яктырту; ђсђрдђге фаќигалелек џђм исемгђ салынган фђлсђфи мђгънђ. “Кара такта янында” (1930) хикђясендђ революциянећ сыйнфый кљрђшнећ ќђмгыятьне, миллђтне икегђ бњлњ фаќигасенећ укытучы Ярхђм язмышында психологик нечкђлек белђн тасвирлануы. Кара такта символы.
Революциягђ кадђрге тормышны тасвирлаган ђдђби иќат: Шђхес џђм тирђлек мљнђсђбђтен сурђтлђгђн ђсђрлђр. Г.Ибраџимовныћ “Татар хатыны нилђр књрми”, М.Гафуриныћ “Кара йљзлђр” ђсђрлђрендђ татар тормышында булмаган хђллђрне тасвирлау. “Шагыйрьнећ алтын приискасында” (М.Гафури) повестенда њткђн тормышны шул чор књзлегеннђн чыгып тасвирлау.
Шђхес язмышына тарихи вакыйгаларныћ йогынтысын чагылдыруда М.Галђњнећ “Болганчык еллар”, “Мљџаќирлђр” тарихи романнары
Юмор-сатира љлкђсендђге эзлђнњлђр. Сатирик хикђялђрдђ Ш.Камал, Ф.Ђмирхан традициялђренећ дђвам иттерелње. Сатирик тђнкыйтьлђњ объектлары. Г.Газизнећ “Скрипкачы Хљсђен”, “Ђхмђт байныћ тђџарђте” (1922) , “Фаќигале тљннђрдђ” (1923) хикђялђрендђ комик ситуациялђр. Фельетон элементлары. Персонажларныћ кешелек сыйфатлары. Ђдипнећ сатирик буларак осталыгы.
Г.Толымбайныћ “Фамилия ясаучылар” (1926), “Саматов” (1926), “Ослан манаралары” (1927), “Ђтђчлђр сугышы” (1928) хикђялђренећ кљлкеле ситуациягђ корылуы, психологик нечкђлеге. Сђяси-фђлсђфи кљче.
K Азизова Г. Г.Рђхим – тормышы џђм иќаты. // Фђнни Татарстан. – 2003. – № 2. – Б.52 – 59.
K Заџидуллина Д. Кереш сњз. // Рђхим Г. Сайланма ђсђрлђр. – Казан: Татар. китап нђшр., 2004. – Б.7 – 35.
K Таџиров И. Ачлык фаќигасе. // Мирас. – 1996. – № 4.
K Рахман Р. Ќитмеш елдан соћ очрашу. // Толымбай Г. Сайланма ђсђрлђр. –Казан: Татар. китап нђшр., 2000. – Б.5 – 23.
K Рђхим Г. Идел. // Мирас. – 1992. – № 7. – Б.18 – 29.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап нђшр., 1989. – Б.156 – 181.
K Хатипов Ф. Мљлкђтебезне барлаганда. // Фђн џђм мђктђп. – 1999. – № 9 – 10. – Б.95 – 97.
P P P
Галимќан Ибраџимов(1887 – 1938)
Ђдипнећ 1917 елга кадђрге иќатына хас тљп њзенчђлеклђр. Революциядђн соћгы идея-эстетик карашларындагы њзгђрешлђр.
Совет чоры иќатында сыйнфый тигезсезлекне џђм революцион кљрђшне сурђтлђњ. Иќтимагый азатлык кљрђшен изгелђштерњ, кешелекнећ ић бљек омтылышы итеп књрсђтњ: “Яћа кешелђр”, “Кызыл чђчђклђр”, “Тирђн тамырлар” ђсђрлђре. Аларда књтђрелгђн мђсьђлђлђр. Тљп тема џђм образлар.
“Кызыл чђчђклђр” повестенда вакыйга-метафора. Геройлар язмышыныћ, холык-фигыленећ социаль чыгышка бђйле тасвирлануы. Књл образы. Дуслыкка тугрылык џђм хыянђт. Дуслык хисенећ сыйнфыйлык хисеннђн љстенлеге. Повестьта реализм џђм романтизмныћ синтезы.
“Татар хатыны нилђр књрми” повестенда вакыйга-метафора; кабатланып килњче вакыйгалар, Фаќигалелек. Иќтимагый џђм психологик катламнар. Гореф-гадђт , йолаларныћ мул бирелеше. “Казак кызы” романында кеше язмышы џђм милли кануннарныћ њзара бђйлђнеше. Ђсђрнећ проблематикасы. Социаль џђм психологик анализ тирђнлеге. Тел-стиль њзенчђлеге.
Язучыныћ кайбер ђсђрлђрен њзгђртеп эшлђве. Моныћ ућай џђм тискђре яклары.
Татар ђдђбиятын, мђдђниятен, фђнен џђм матбугатын њстерњгђ керткђн љлеше. Гыйльми њзђк ќитђкчесе буларак эшчђнлеге. Октябрьга кадђрге ђдђби мирасны бђялђњдђ берьяклылыгы.
K Баттал Г. Миражга алданган язучы: Г.Ибраџимов турындагы хатирђлђрдђн. // Татарстан. – 1995. – № 7 – 8. – Б.102 – 108.
K Бђширов Ф. Ачыла тарих битлђре / Ђдђби мирас. – Казан: Татар. китап нђшр., 1997. – 4 кит. – 128 – 130 б.
K Ђхмђдуллин А. Г.Ибраџимов џђм татар драматургиясе. // Ђхмђдуллин А. Сђхнђ ђдђбияты џђм тормыш. – Казан: Татар. китап нђшр., 1980. – Б.165 – 177.
K Галимќан Ибраџимов џђм хђзерге заман: Мђкалђлђр ќыентыгы. – Казан: Фикер, 2003. – 270 б.
K Мостафин Р. Г.Ибраџимовныћ соћгы кљннђре. // Казан утлары. – 1990. – № 7. – Б.166 – 171.
K Садыкова А. Осталык тамырлары халыкта // Казан утлары. – 1991. – № 3. – Б.153–156.
K Хатипов Ф. Мљлкђтебезне барлаганда … //Фђн џђм мђктђп. – 1999. – № 9 – 10. – Б.95 – 97.
K Хђсђнов М. Галимќан Ибраџимов. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1964
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту. Укытучы љчен кулланма: - Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
Мђќит Гафури(1860 – 1934)
Шагыйрь, прозаик џђм драматург М.Гафуриныћ тормыш юлы џђм иќаты. Идея-эстетик карашларындагы њзгђрешлђр. Мђгърифђтчелектђн милли џђм социаль азатлык карашларына килње. Шигъриятендђ революцион чынбарлыкны мактавы, сыйнфый кљрђшкђ чакыруы (“Кызыл байрак”, “Хљррият иртђсе”, “Курыкмагыз”, “Эшче” џ.б.). Публицистик стильнећ кљчле булуы.
Прозада њткђн тормышка мљрђќђгать итње. Тема џђм жанр тљрлелеге. Иќат методы. “Кара йљзлђр” (1927) повестенда сюжетны ике этапка бњлеп карау. Галимђне драматик хђлгђ китергђн сђбђплђр. Ђсђрнећ психологизмы. Дин ђџеллђрен сурђтлђњдђ чор тђэсире. “Шагыйрьнећ алтын приискасында” (1930) повестенда автобиографик ќирлек. Вакыйгалар катламы. Ђсђрнећ фокусы. идеясе. Авторныћ Дђрдемђндкђ мљнђсђбђте. Ђсђрлђрнећ сђнгатьчђ эшлђнеше.
М.Гафуриныћ татар драматургиясе џђм татар операсы њсешенђ керкђн љлеше.
K Мђџдиев М. Ђдђбият џђм чынбарлык. – Казан: Татар. китап нђшр., 1987. – Б.3 – 28.
K Садирова А. М.Гафури џђм Дђрдмђнд (“Шагыйрьнећ алтын приискасында” мисалында) / Тел, ђдђбият џђм халык иќаты мђсьђлђлђре. 2 чыг. – Казан, 2002. – Б.173 – 176.
K Хатипов Ф. Књћел дљньясы џђм иќтимагый тормыш /Татар ђдђбияты мђсьђлђлђре. 7 ќыентык. –Казан: Татар. китап нђшр., 1976. – Б.17 – 21.
P P P
Шђриф Камал(1884 – 1942)
Язучыныћ Октябрь инкыйлабына кадђрге иќатына кыскача књзђтњ. Тормышы. Ђдђби, иќтимагый џђм публицистик эшчђнлеге.
Ђсђрлђрендђ сыйнфый кљрђшне, заман темаларын яктыртуы. “Таћ атканда” (1927) романында татар крестьяннарыныћ революциягђ килњ юлын књрсђтње. Ђсђрнећ сђнгатьчђ яћалыгы. Реализм белђн сатираныћ табигый синтезы.
Яћа тормыш љчен кљрђшне тасвирлаган “Матур туганда” (1937) романы. Чор идеологиясенђ љстенлек бирњ. Геройларны сыйнфый књзлектђн чыгып бђялђњ. Традицион сюжет џђм конфликт. Иќат методы. Роман исеменђ салынган мђгънђ. Ђсђрнећ субъектив эчтђлеге. Матурлык туганда барлыкка килгђн яманлык. Композиция џђм стиль њзенчђлеге.
Ш.Камал – драматург. Образлар тудыруда сыйнфыйлык принцибыныћ љстенлек итње. Конфликтлар кору њзенчђлеге. “Козгыннар оясында”, “Габбас Галин”, “Таулар”, “Ут” драмаларында вакыйгаларны тасвирлауда схемачылык. Ђсђрлђргђ сђнгатьчђ анализ.
Сђнгатькђр буларак катлаулы идея-эстетик эволюция кичерње.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1989. – Б.401–416.
K Нигматуллина Ю. Типы культур и цивилизаций в историческом развитии татарской и русской литературы. –Казань. “Фђн”, 1997.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту: Укытучы љчен кулланма. - Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
Шамил Усманов(1898 – 1937)
Тормыш юлы, революцион кљрђш ќырчысы булуы. “Канлы кљннђрдђ” (1919) драмасыныћ язылу тарихы. Шђхес белђн революциянећ њзара мљнђсђбђтенђ корылган конфликт. Пьесаныћ агитацион рухлы ђсђр булуы.
“Ил кызы” (1923), “Краском мђхђббђте” (1923) хикђялђрендђ хатын-кызныћ ќђмгыятьтђге урынын, мђхђббђтне кљрђш белђн бђйлђп карау. Ђсђрлђрдђге кљрђш романтикасы. “Ил кызы” хикђясендђ метафора буларак мич образы.
“Гает корбаны” (1924) хикђясендђ Хђйрњш агай образы, аныћ дљньяга карашыныћ њзгђрњ сђбђбе. Сђнгать чарасы буларак вакыт.
Гражданнар сугышы чынбарлыгын џђм мадьяр-татар легионыныћ батыр кљрђшчелђрен реалистик џђм романтик буяулар аша тасвирлаган “Легион юлы” (1921 – 1935) повесте. 30 елларда ђсђрнећ сђяси хаталар барлыгында, милли чиклђнгђнлектђ гаеплђнње.
Маќаралы ђсђрлђр љстендђ эшлђве. Мавыктыргыч сюжетка нигезлђнгђн “Памирдан радио” (1925) повесте. “Кичеккђн фђрман” драмасында сурђтлђнгђн вакыйгаларныћ дђњлђтчелегебезне тљзњ тарихын књзаллауга бђйлђнешле ђџђмияте.
Ш.Усмановныћ Татарстан ќљмџњриятен ныгытуга, мђдђниятен њстерњгђ керткђн эшчђнлеге. Публицистикасы. Ш.Усманов образы – театр сђнгатендђ. Тормыш юлына џђм иќатына кагылышлы яћа мђгълњматлар.
K Ђхмђдуллин А. Дљреслеккђ ирешњ юлында. – Казан: Татар. китап нђшр., 1993. – Б. 234-241.
K Гиззђтуллин И. Язучы – каџарман: Ш.Усмановныћ тууына 100 ел. // Казан утлары. – 1998. - № 12.- Б.158-163.
K Сђгъди Г. Пролетариат диктатурасы дђверендђ татар ђдђбияты. –Казан, ??? 1930.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1989. – Б.225 – 239.
K Яхин А. Шамил Усманов // Казан утлары. – 1988. - № 11. – Б. 150-152.
P P P
Драматургия
1922 елда Татар Академия театры оешу. Драма жанрында К.Тинчурин, Ф.Бурнаш, Ш.Камал, Џ.Такташ, Н.Исђнбђт џ.б.ныћ иќат итње. Сђхнђ сђнгате тирђсендђге бђхђслђр. Театр њсешенђ ућай йогынты ясаган чаралар.
Романтик драма џђм трагедиялђрнећ алга чыгуы. Ф.Бурнаш “Хљсђен мирза”, К.Тинчурин “Зђћгђр шђл”, “Ил”, “Зар”, Џ.Такташ “Ќир уллары трагедиясе” џ.б. Ђсђрлђрнећ романтик рухы, проблематикасы. Дини –мифологик легендалар џђм образлар. Сђнгатьчђ эшлђнешлђре.
Кљнкњреш комедиялђре: К.Тинчурин “Американ”, “Ќилкђнсезлђр”, Ф.Бурнаш “Камали карт”, И.Рђми “Миллђт мђќлесе”, Н.Исђнбђт “Џиќрђт”. Жанр њзенчђлеклђре. Сатирик образ тудыруда яћа алымнар џђм тарихи-фђлсђфи эчтђлек. Форма тљрлелеге.
Драма тљре. Тарихи (М.Галђњ “Пугач явы” (1926), Г.Кутуй “Казан” (1927), К.Тинчурин “Зђћгђр шђл”, “Ил”, Т.Гыйззђт “Наемщик” (1928) џ.б.) џђм социаль драмалар (Џ.Такташ “Књмелгђн кораллар”, “Камил”, Ш.Камал “Ут” (1928), “Козгыннар оясында” (1929) џ.б.
Ђхлак мђсьлђсе яктырткан пьесалар: Џ.Такташныћ “Югалган матурлык” (1928) драмасы, К.Тинчуринныћ “Хикмђтле доклад” (1928), Н.Исђнбђтнећ “Портфель” (1928) џ.б. комедиялђре. Аларныћ сђнгатьчђ эшлђнешлђре.
P P P
Кђрим Тинчурин(1887 – 1938)
К.Тинчурин – талантлы драматург, артист, режиссер џђм прозаик.
Иќатыныћ башлангыч чоры. Драма жанрыннан комедиягђ књчњ сђбђплђре. “Беренче чђчђклђр” ђсђрендђ књтђрелгђн милли џђм социаль тигезсезлек мђсьђлђсе. “Назлы кияњ” комедиясендђ сатирик типлар. “Соћгы сђлам” драмасыныћ ђџђмияте. “Сакла шартламасын!”, “Йосыф-Зљлђйха”, “Тутый кош” ђсђрлђрендђ сатира алымнары.
Октябрь инкыйлабыннан соћ татар профессиональ театрын оештырудагы џђм њстерњдђге эшчђнлеге. Сатира џђм комедия остасы булып ќитлегње. “Американ” (1923), “Ќилкђнсезлђр” (1926) социаль-сђяси драмаларында сатирик типлар. Ђсђрлђрнећ конфликты. Сђнгатьчђ эшлђнеше. Субъектив эчтђлеге.
Музыкаль драмалар иќат итњдђге активлыгы. “Сњнгђн йолдызлар”, “Зђћгђр шђл”, “Казан сљлгесе”, “Ил”, “Кандыр буе” музыкаль драмалары. Аларныћ проблематикасы. Сђнгатьчђ эшлђнеше. Вульгар социалогизм йогынтысы. К.Тинчурин белђн С.Сђйдђшевныћ иќади хезмђттђшлеге.
“Зар” (1922 – 1923) трагедиясендђ дини-мифологик образларныћ фђлсђфи эчтђлеге. Гњзђллек категориясе. Романтизм юнђлеше.
“Хикмђтле доклад” (1928), “Кандыр буе” (1931), “Алар љчђњ иде” (1935) пьесаларында шул чорга хас проблемаларныћ чагылышы. “Конфликтсызлык теория”сенећ К.Тинчурин иќатына тђэсире. Вульгар социологизм йогынтысы.
К.Тинчурин – хикђя остасы. “Хђкимќан агай” (1916), “Искђндђр” (1917) хикђялђрендђ фаќигалелек. “Юбилей” “Ак чирбик” ђсђрлђрендђ сатирик алымнар. “Мђрќаннар” автобиографик ђсђрендђ кеше язмышыныћ социаль кљрђштђге фаќигасен књрсђтњ ягыннан Сљлђйман образы.
К.Тинчурин иќаты турында ђдђбият фђне џђм тђнкыйть.
K Батулла Р. Аныћ белђн янђшђ… // Казан утлары. – 1997. – № 9. – Б.148–153.
K Игламов Р. Выдающийся драматург. – Казань: Татар. книжн. изд-во, 1987. – С. 112.
K Нуриев Р. “Зђћгђр шђл” мелодрамасында конфликтлар тљенлђнеше. // Нуриев Р. Татар классик драматургия поэтикасы. Монография. – Казан: ??? 1999. – Б.174 – 179.
K Ќђлђлиева М. Ђдђбиятыбызныћ ќырлы чишмђлђре. – Казан: ???, 2001. – Б.42 – 47.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту: Укытучы љчен кулланма. - Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
Мљџаќирлек ђдђбияты
1917 елгы Октябрь революциясеннђн соћ чит илгђ китђргђ мђќбњр булган ђдиплђр џђм сђясђтчелђр: С.Максуди, Й.Акчура, М.Бигиев, Г.Исхакый, Ф.Туктаров, З.Кадыйри, С.Гыйффђт џ.б. Алар тормышыныћ џђм иќатыныћ љйрђнелњ дђрђќђсе.
Сания Гыйффђт (1899-1957) – шагыйрђ, прозаик, педагог, драматург, публицист џђм ђдђбиятчы.
Октябрь революциясенђ кадђрге поэзиясендђ мђхђббђт темасыныћ (“Син булмасаћ”, “Мин сљям”), фђлсђфи, милли, иќтимагый мђсьђлђлђрнећ (“Алданган”, “Љмидсезлђнгђндђ”); дини мотивларныћ (“Табигатькђ карап”) урын алуы. Шигырьлђрендђге заман рухы, кызыклы сурђтлђр, сђнгати алымнар.
Мљџаќирлек лђверендђ тљрле жанрларда эшлђве, иќатында тљрки бердђмлек идеясенећ калку чагылышы. “Углымнын ќыры” шигырендђ лирик каџарманныћ рухи халатен бирњдђ стиль џђм интонацион хђрђкђтчђнлек. И.Гаспралыга, Г.Исхакыйга багышланган мђдхия-мђрсиялђре: “Исмђгыйль бабага”, “…Гаяз ђфђндегђ багышлыйм”.
“Тормыш кљзгесе” (1937) драмасында мђхђббђт, гаилђ мђсьђлђлђренећ чор фаќигасе, милли тарих белђн њреп бирелње. Ђсђрнећ символик исеме.
“Яћа милли юл”, “Милли байрак” басмаларында публицистик џђм ђдђби-тђнкыйди язмалар, шигырьлђре белђн актив катнашуы.
Педагогик эшчђнлеге. Балаларга белем, тђрбия бирњ џђм милли рухны њстерњ юнђлешендђ “Уку китабы”ныћ ђџђмияте.
С.Гыйффђтнећ милли рухлы ђдђби традициялђре Гђњџђр Туганай, Лђбиб Каран, Исфђндияр Ишгай, Минџаќ Исмђгыйли, Наилђ Бинарк џ.б. мљџаќирлектђге ђдиплђр тарафыннан дђвам иттерелње.
K Гайнутдинов Р. Тюрко-татарская полит. эмиграция н. XX в. – 20-30 г.г. – Казань. 1997
K Мићнегулов Х. Сания Гыйффђт // Сљембикђ. - 1991. - № 2. – Б.20.
K Мићнегулов Х. Янђ Сания Гыйффђт хакында // Сљембикђ. – 1992. - № 12. – Б. 18-20
K Мићнегулов Х. “Аџ, бу язмыш…ник шулай?” Шагыйрђ Сания Гыйффђтнећ иќат портреты // Мђйдан.- 2004. - № 3. – Б. 96-113.
K Рђмиев З. Сания Гыйффђт Кадыйрия. Шигырьлђр // Мирас. – 1998. – № 9. – Б. 23-25.
P P P
Гаяз Исхакый(1878 – 1954)
Г.Исхакыйныћ 1917 елгы Февраль революциясен ућай каршылавы. “Идел-Урал мљхтарияте”н тљзњ эшендђ књп кљч куюы. Октябрь инкыйлабын кабул итђ алмавы. Мљџаќирлек дђверендђге сђяси эшчђнлеге. “Милли юл” (1928 – 1929), “Милли байрак” (1935 – 1945) исемле газета џђм ќурнал чыгаруы. Татарларныћ милли-азатлык хђрђкђте турында “Идел-Урал” (1933, Париж) хезмђтен язуы.
Ђдђби иќаты. “Дулкын эчендђ” (1920 – 1937) драмасында 1914 – 1918 еллардагы тарихи афђтлђр асылын гади кешелђр язмышы мисалында тасвирлавы. Традицион ата-ана џђм бала конфликтын яћа “хакыйкатьнећ ике яклылыгы” фђлсђфђсе рухында хђл итње. Разыянећ эчке дљньясын ачуда кулланылган алымнар. Исхакыйныћ Русиянећ чит ќирлђрне яулап алу сђясђтенђ ризасызлык белдерње. Драманыћ символик исеме.
“Љйгђ таба” (1922) повестенда тарихи вакыт џђм урын. Милли тигезсезлек проблемасыныћ татар полковнигы М.Тимергалиев язмышында ачылуы. Тљп каџарманныћ “рухи уянуы”, моныћ сђбђплђре. Повестьта тљрки бердђмлек идеясе. Миллђт язмышында хатын-кызныћ ролен югары бђялђњ. Ђсђр исеменђ салынган мђгънђ. Повестьтагы психологик алымнар џђм импрессионистик стиль.
“Локман Хђким” (1923) ђкият-антиутопиясе. Локман Хђким образыныћ прототибы. Исхакый алдан хђбђр биргђн афђтлђр. Ђсђрнећ тљзелеше. Идеясе.
“Кљз” повестенда (1923) ике мђхђббђт тарихы мисалында књтђрелгђн проблемалар. Нђфисђ образын ачудагы ђдђби чаралар. Кљз исеменђ салынган фђлсђфи мђгънђ.
“Ќан Баевич” (1923) ђсђренећ комедия жанрыныћ “фарс” тљренђ якын торуы. Хђрђкђт џђм кљлкенећ аерылгысыз бербљтен булуы. Комедиянећ конфликты, сюжет баскычлары, проблемасы.
Казан ханлыгыныћ оешу дђверен гђњдђлђндергђн “Олуг Мљхђммђд” тарихи драмасы (1944 – 1947). “Идегђй” дастанын бастыруны тыйган совет режимына каршы язылган булуы. Драмадагы тарихилык. Олуг Мљхђммђд образыныћ рус дђњлђте, ханлыктагы башка кешелђр, гаилђ ђгъзалары белђн мљнђсђбђттђ яктыртылуы, гадел идарђче итеп сурђтлђнње. Ђсђрдђ Болгар дђњлђте, Алтын Урда, Казан ханлыкларыныћ дљнья тарихында тоткан урыны югары бђялђњ.
Г.Исхакый џђм XX гасыр татар ђдђбияты.
K Ганиева Р. Гаяз Исхакый иќаты. Махсус программа. // Мирас. – 1998. – № 5.
K Мићнегулов Х. Исхакый мљџаќирлектђ. – Казан: “Таћ-Заря”, 1999.
K Мусин Ф. Гаяз Исхакый: Монография. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1998.
K Сђхђпов Ђ. Исхакый џђм ХХ гасыр татар ђдђбияты. – Казан, 1997.
P P P
1930 еллар ђдђбияты
Ил књлђмендђге њзгђрешлђр, яћа тљзелешлђр. Чорныћ караћгы яклары, хосусый милекне юкка чыгаруы.
Ђдђбиятныћ коммунистлар фиркасе сђясђтенђ буйсындырылуы. ВКП(б) њзђк комитетыныћ “Ђдђбият - сђнгать оешмаларыныћ њзгђртеп кору турындагы (1932) карарыныћ нђтиќђлђре. Татарстан џђм СССР язучыларыныћ I съездлары (1934) . Аларда кабул ителгђн карарлар. “Совет ђдђбияты” дигђн тљшенчђнећ асылы. Социалистик иќат методыныћ кабул ителње. Моныћ ђдђби иќатка тискђре тђэсире. Сыйнфый мђнфђгатьлђрнећ њзђктђ торырга тиешлеге. Тђнкыйтьтђ вульгар социологизмныћ ныгуы. Милли ђдђбият традициялђренећ йомшаруы. Иќат ирегенећ чиклђнње. Илдђ репрессиялђр башлану. Хаксызга кулга алынган татар ђдиплђре. Тљрмђлђрдђ иќат ителгђн ђсђрлђр.
1940 елныћ 1 гыйнвареннан тљрки телле халыкларныћ язуларын рус алфавитына кљчлђп књчерњ. Моныћ ђдђби, мђдђни, мђгариф эшенђ китергђн зур зыяны.
Поэзиядђ Х.Туфан, Ђ.Фђйзи, С.Баттал, М.Ќђлил, Ш.Маннур, Ф.Кђрим, С.Хђким, Ђ.Ерикђй џ.б. ныћ иќат итње. Актив ќанрлар. Ђдђби альманахлар. Бу чор поэзиясенећ тљп ќитешсезлеге. Яћа каџарманга хас сыйфатлар. Идеологик кысулардан китњ юллары. Иќади эзлђнњлђр. Халык иќаты љлгесенђ таяну. Х.Туфанныћ “Ак каен” (1933), Ђ.Фђйзинећ “Умырзая” (1933) М.Ќђлилнећ “Сагыну” (1936) С.Хђкимнећ “Юксыну” (1938) лирик шигырьлђре. Ќыр жанрыныћ активлашуы.
Поэма џђм баллада жанрларыныћ яћа сыйфатлар белђн баюы. Ђ.Фђйзинећ “Флейталар” (1933), М.Ќђлилнећ “Хат ташучы” (1938), Ф.Кђримнећ “Тавышлы таћ” (1933), “Ќиденче мич” (1931), С.Батталныћ “Мљсђллим” (1934), Х.Туфанныћ “Ант” (1935), С.Хђкимнећ “Шагыйрьнећ балачагы” (1940), “Пар ат” (1939) поэмаларында, Ђ.Фђйзинећ “Дала џђм кеше” (1936), “Кара таш ник дђшми ?” (1940), Х.Туфанныћ “Тимер турында баллада” (1938) џ.б. балладаларында тормыш материалы, жанр њзенчђлеге, композицион билгелђр.
Х.Туфан иќатындагы эзлђнњлђр, њзгђреш яћалыклар. “Ак каен” (1933), “Канатлар” (1933), “Озату” шигырьлђрендђ халыкчанлык, метафоралар. “Очрашырбыз ђле” (1940) ђсђрендђ фђлсђфи уйланулар.
Ђ.Фђйзи поэзиясендђ халыкчанлык, лиризм, фђлсђфи тирђнлек (“Флейталар” (1933), “Шђџђрдђ яз” (1934), “Яшьлек (1938), “Умырзая” (1933), “Кыр казлары” (1940) џ.б.
Табигать џђм кеше арасындагы мљнђсђбђтлђр, фђлсђфи карашлар. Ш.Маннур “Котып батырларына” (1938), Ђ.Исхакныћ “Син ќинелдећ, дићгез” (1941), Н.Дђњли “Ќанлы таш” (1940).
30 еллар ахыры поэзиясендђ тарихка мљрђќђгать итњ: М.Ќђлилнећ “Алтынчђч” (1935 – 1941), “Илдар” (1940), либреттолары, Н.Исђнбђтнећ “Тњлђк батыр” (1939), “Спартак” (1940), “Идегђй” ђсђрлђре.
Бу чор поэзиясендђге эзлђнњлђр, яћа табышлар џђм югалтулар.
Проза тљренећ њсеше. Сыйнфый кљрђшне, чор драматизмын чагылдырган ђсђрлђр: Ш.Камалныћ “Матур туганда” романы, М.Ђмирнећ “Агыйдел” повесте. Гражданнар сугышы вакыйгаларын тљрле сђнгать чаралары аша “яћарту”. Г.Бђшировныћ “Сиваш”, М.Ђмирнећ “Сугыш сере”, “Аяк”, “Хикмђтулланыћ маневрда књргђннђре”, А.Шамовныћ “Бер мђхђббђт тарихы”, “Госпитальдђ” ђсђрлђре.
Ђхлак темасын, яћа кеше образын яктыртуда Г.Кутуйныћ “Тапшырылмаган хатлар” (1935) повесте.
Зыялылар тормышын сурђтлђњ. Ф.Хљснинећ “Профессорныћ трагедиясе” (1932), “Портрет” (1933), К.Тинчуринныћ “Мђрќђннђр” (1935 – 1937) ђсђрлђрендђ тормышчанлык џђм психологизм.
Прозада стиль тљрлелеге. Ђдђби тђнкыйтьтђ тел-стиль турындагы бђхђслђр.
Драматургиядђ конфликтныћ ясалмалылыгы: “Таулар” (Ш.Камал), “Ќавап” (Г.Кутуй), “Мактаулы заман” (Т.Гыйззђт) џ.б.
Ватанны саклау темасын яктырткан ђсђрлђр “Идегђй” (Н.Исђнбђт), “Таймасовлар” (Т.Гыйззђт), “Ил љчен” (Р.Ишморат)
Фольклорга нигезлђнгђн сђхнђ ђсђрлђре: “Хуќа Насретдин” (Н.Исђнбђт”), “Кыю кызлар” (Т.Гыйззђт).
Тарихи шђхеслђргђ багышланган драмалар: “Пугачев Казанда”, “Тукай” (Ђ.Фђйзи), “Спартак”, “Идегђй” (Н.Исђнбђт).
Драма ђсђрлђренећ сђнгатьчђ эшлђнеше, идеология талђплђреннђн азат булмавы.
Вакытлы матбугатта ђдђбият-сђнгать турында барган бђхђслђр.
P P P
Хђсђн Туфан(1900 – 1981)
Шагыйрьнећ ормыш юлы, фаќигале язмышы.
Ђдђби иќатыныћ башлангыч еллары. 1924 – 1927 еллар шигъриятендђ тормыш ямен мактау, матур килђчђккђ ышану (“Барабыз”, “Бездђ туа яћа кешелек”), искедђн калган хис дип, мђхђббђтне кире кагу (“Ташла, кызый”, “Тегелђрнећ кызы” џ.б.)
Поэма ќанрында актив эшлђве. “Урал эскизлары”, “Ике чор арасында”, “Башлана башлады” џ.б. поэмаларыныћ яћалыгы. Тел-сурђтлђњ чараларыныћ тљрлелеге.
1928 – 1930 еллардагы сђяхђтлђр нђтиќђсендђ фикер сљрешендђге њзгђрешлђр. Лирик агымныћ џђм халыкчан образлылыкныћ кљчђюе: “Ак каен” (1933), “Озату” (1933). Табигать џђм кеше, тарих џђм шђхес турында фђлсђфи уйлануларга бирелње: “Узып барышлый” (1939), “Ташкент багларында” (1940), “Књмелгђн эзлђр истђлеге” (1939), “Очрашырбыз ђле” (1940) џ.б. Кљнчыгыш ђдђбияты традициялђренећ яћартылуы.
“Ант” (1935) поэмасыныћ тљзелеше. Шартлылыкка корылуы. Проблематикасы. Автор язмышына тђэсире.
Шђхес џђм шул чор ќђмгыяте мљнђсђбђтен чагылдырган шигырьлђре: “Ђ йолдызлар дђшми”, “Сњзсез генђ”, Сђлам ђйтегез” џ.б. Ђсђрлђрдђге символлар, яшерен эчтђлек.
Х.Туфанныћ 30 еллардагы иќади эзлђнњлђре.
K Гайнетдин М. Давылларда - ќиллђрдђ. – Казан. Татар. китап.нђшр., 1989.
K Галиуллин Т. Хакыйкать юлыннан. – Казан: Татар.китап.нђшр., 2001. – Б. 267-305.
K Галиуллин Т. Хђсђн Туфан. // Гыйльми язмалар. – Казан: ТДГИ нђшр., 1997. - № 1.- Б. 19-29.
K Галиуллин Т. Утызынчы еллар татар шигърияте. // Мирас. – 1997. – № 11.- Б. 34-52.
K Галимуллин Ф. Ђле без туганчы … – Казан: Татар.китап нђшр., 2001. – 320 б.
K Мостафин Р. Бер зарарлы ђсђр тарихы. // Казан утлары. – 1991. – № 5. – Б.152 – 157.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту: Укытучы љчен кулланма. - Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
Мђхмњт Галђњ
(1886 – 1938)
Тормыш юлы. Публицистик, педагогик џђм тђрќемђи эшчђнлеге. Октябрь революциясен ућай каршылавы.
Ђдђби иќаты. Илдђге њзгђрешлђрне чагылдырган “Салам торханнар” (1926) пьесасы, “Куяу” (1927), “Тљеннђр” (1928) хикђялђр ќыентыклары. Алардагы тема тљрлелеге џђм психологизм. Колхозлар тормышын тасвирлаган “Кабулсай” (1933) романында сыйнфый каршылыкны књпертеп сурђтлђве, шул чор схематизмыннан арына алмау.
“Канлы тамгалар” дилогиясенећ тљзелеше џђм катлаулы язмышы. Тђрќемђчелђр. “Болганчык еллар” (1931) џђм “Мљџаќирлђр” (1934) романнарында тарихилык. Композицион тљгђллек. Образлар системасы. Сафа, Вафа, Таќи белђн бђйле сюжет сызыклары. Романда миллђт язмышына бђйле књтђрелгђн проблемалар. Символлар. Этнографик бизђклђрнећ муллыгы. Авторныћ Тљркия тормышына мљнђсђбђте.
М.Галђњнећ репрессиялђр корбаны булуы.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1989. – Б.200–213.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту. Укытучы љчен кулланма. - Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
P P P
Гадел Кутуй(1903 – 1945)
Тормыш юлы. Ђдђби тормышта кайнавы. Яћа ђдђбият булдыру максатыннан “Сулф” тњгђрђге оештыруы. 1923 – 1925 еллар иќатында формализм белђн мавыгуы (“Шагыйрьлђрнећ колак базына”, “Мин шђџђрлђр кияве”, “Портфель” џ.б.)
Драматургия љлкђсендђге эшчђнлеге. Эзлђнњлђре. Табышлары џђм ућышсыз яклары. “Казан”, “Балдызкай”, “Књк књгђрчен” пьесаларыныћ сђхнђдђ куелуы.
Бер тљркем язучылар белђн “Ќидегђн”челектђ гаеплђнње. Бу вакыйганыћ тормышына џђм иќатына тђэсире.
30 еллар иќатында яћа кеше образын њзђккђ алуы. “Шатлык ќыры” (1935) драмасы, “Ќыр”, “Кызыл мђйданда” (1935) шигырьлђре, “Солтанныћ бер кљне” (1938) хикђясе, “Тапшырылмаган хатлар” (1935) повесте. Аларда тормышны бизђп књрсђтњ тенденциясенећ кљчле булуы.
“Тапшырылмаган хатлар” повестенећ жанр хасиятлђре. Проблемасы. Иќат методы. Ђсђрдђге психологик, идеологик катламнар. Сђнгатьчђ эшлђнеше. Стиле. Повестьныћ популярлыгы.
Г.Кутуйныћ нечкђ зђвыклы тђнкыйтьче, њткен фикерле публицист буларак кић танылуы.
K Гђрђпшина Л. “Тапшырылмаган хатлар” язылмыйча кала: Г.Кутуй прозасында заман џђм герой концепциясе. // Идел. – 2003. – № 11. – Б.72 – 73.
K Кутуева Г. Лядской бакчасындагы эскђмия. // Казан. – 1994. – № 3 – 4. – Б.126 – 129.
K Нуруллина Р. Ул ант итте ќыры белђн … // Кутуй Г. Сайланма ђсђрлђр. – Казан: Татар. китап нђшр., 2003. – Б.6 – 18.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.IV. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1989. – Б.416–430.
P P P
Таќи Гыйззђт(1895 – 1955)
Тормыш юлы. Милли драматургиягђ алып килгђн яћалыгы. “Крестьян ќырчысы” булуы.
Ђдђби иќатыныћ њсеш этаплары. Тарихи-революцион эчтђлекле ђсђрлђр язуы. “Чаткылар”, “Наемщик”, “Ташкыннар” пьесаларында сыйнфый кљрђшнећ чагылышы. Иќтимагый тигезсезлеккђ корылган конфликт. Композицион тљгђллек. Тыгыз вакыйгалылык. Ђсђрлђрдђге тарихи дљреслек џђм уйдырма. Пьеса исемнђренђ салынган мђгънђ.
Заман рухы белђн сугарылган ђсђрлђре: “Мактаулы заман”, “Бљек борылыш”, “Кљрђш” џ.б. Аларда авыл хуќалыгында барган сђясђтне хуплау. Пьесаларныћ сђнгатьчђ эшлђнеше.
Т.Гыйззђтнећ сђхнђ телен њстерњдђге, характерлар тудырудагы џђм традициялђрне баетудагы осталыгы.
Њз иќатына џђм тормышына багышланган язмалары: “Тђрќемђи хђлем”, “Мин ничек артист џђм драматург булдым?”.
Драматургия џђм театр тарихындагы мактаулы урыны.
K Ђхмђдуллин А. Т.Гыйззђт драматургиясенећ татар драматургиясе тарихында тоткан урыны // Ђхмђдуллин А. Офыклар кићђйгђндђ. – Казан. Татар. китап нђшр., 2002. – Б.59 – 66.
K Гыйззђт Б. Драматург Таќи Гыйззђт. – Казан: ???, 1957.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.V. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1989. – Б.416–432.
P P P
Нђкый Исђнбђт(1899 – 1992)
Н.Исђнбђт – шагыйрь, драматург, фольклорчы, галим, тђрќемђче, лингвист.
Ђдђби иќатыныћ башлангыч чорында революция ќырчысы булуы. “Туган ил”, “Инкыйлап”(1917), “Књћелебезнећ кљзгесе” (1919), “Коммуна тимерлегендђ” (1920) џ.б. шигырьлђрендђ революцион патетика.
“Портфель”, “Пикњлђй Шђрђфи”, “Культур Шђћгђрђй” комедиялђрендђ сатирик типлар. Ђсђрлђрдђге традиция џђм яћалык.
1930 елларда халык авыз иќатына якынаюы: “Спартак” (1932), “Миркђй белђн Айсылу” (1935), “Хуќа Насретдин” (1939), “Болак арты республикасы” (1939) џ.б. ђсђрлђр язуы.
“Хуќа Насретдин” комедиясендђ конфликтныћ тарихи ќирлектђ корылуы. Традицион сюжет. Халыкчан персонажлар, аларга хас патриотик рух. Фольклор џђм этнография элементларыныћ бердђмлеге. Образлы фикерлђњ. Авторныћ њз чорына бђясе.
“Идегђй” трагедиясе (1941). Татар халкыныћ азатлык рухын чагылдыручы Идегђй образы. Ил љчен кљрђш темасы. Трагедиянећ сюжет њстерелеше, композицион тљзелеше, дастаннан килђ торган алымнар, тел-сурђтлђњ чаралары. Ђсђрнећ жанр њзенчђлеге.
Н.Исђнбђтнећ гыйльми эшчђнлеге.
K Ђхмђдуллин А. Гасырны њзенђ сыйдырган иќат: Н.Исђнбђтнећ тууына 100 ел. // Мђгариф. – 1999, – № 12. – Б.26 – 27.
K Татар ђдђбияты тарихы. Алты томда. Т.V. – Казан: Татар. китап. нђшр., 1989. – Б.432–458.
K Ханзафаров Н. Н.Исђнбђт драматургиясе. – Казан. Татар. китап.нђшр., 1982.
K Яхин А. 10 сыйныфта татар ђдђбиятын укыту: Укытучы љчен кулланма. - Казан: Мђгариф, 1995. – 144 б.
|
|
|
